کانی مگ، محمد قهرمانی کوشان-این انقلاب کشورهای اروپایی را به صرافت انداخت تا الگوی نوینی فراهم کنند و براساس مزیت رقابتی حاصل از فناوری و مدل‌های دانش‌محور فرصت‌های نوین در بازار فراهم آورند. بسیاری از مفاهیم جذاب و پربسامد همانند ابر داده‌ها، اینترنت اشیاء، نظام‌های سایبری-فیزیکی و… در ذیل این عنوان تعریف و یکپارچه می‌شود. […]
کانی مگ، محمد قهرمانی کوشان-این انقلاب کشورهای اروپایی را به صرافت انداخت تا الگوی نوینی فراهم کنند و براساس مزیت رقابتی حاصل از فناوری و مدل‌های دانش‌محور فرصت‌های نوین در بازار فراهم آورند. بسیاری از مفاهیم جذاب و پربسامد همانند ابر داده‌ها، اینترنت اشیاء، نظام‌های سایبری-فیزیکی و… در ذیل این عنوان تعریف و یکپارچه می‌شود. بسیاری معتقدند، در انقلاب صنعتی چهارم، همانند انقلاب‌های قبلی و هر تحول اقتصادی دیگری، خط مقدم این تغییر، هم‌چنان مدیران اجرایی و رهبران دنیای کسب‌وکار هستند که باید تغییر فضا را متوجه شده و خود را به‌روز کنند.
انقلاب صنعتی چهارم و ایجاد اقتصادی پایدار
جمعیت جهان رو به رشد است. کشورهای در حال توسعه با تمام محدودیت‌هایی که دارند در دسته پرمصرف‌ترین یا مصرف‌گراترین کشورهای جهان قرار می‌گیرند. از این رو بسیاری از منابع، به خصوص منابع طبیعی، در حال از بین رفتن است. در انقلاب صنعتی چهارم تلاش می‌شود تا منابع کمتر از بین رود یا برخی منابع ازبین‌رفته احیاء شود. بدون شک تحولات صورت‌گرفته بی‌هیچ چالش و ریسکی انجام نمی‌شود. رشد سریع جمعیت یک طبقه متوسط جهانی مصرف‌گرا را برای جهان به ارمغان آورده است. این طبقه فشار مضاعفی بر روی منابع طبیعی می‌آورند که می‌توان گفت در چند دهه اخیر تاریخ انقضاء بشریت کلید خورده و ما ناگزیر به احیای منابع برای حفظ و بقاء بشریت هستیم. اقتصاد امروز خطی است. با این طراحی که در یک روند «گرفتن، ساخت و دفع» به‌صورت دایره‌ای در گردش هستند. به عبارت دیگر مواد خام به محصولات مختلف تبدیل شده و پس از پردازش، زمانی که دیگر مورد نیاز نیست، دفع می‌شوند.
منظور از اقتصاد دایره‌ای یا چرخه‌ای چیست؟
درشرکت‌های بزرگ دنیا، محصولات مختلفی تولید می‌شود. این محصولات پس از تولید، استفاده شده و به سرعت دفع می‌شوند؛ اما در اقتصاد دایره‌ای محصول پس از استفاده دفع نمی‌شود؛ بلکه در چرخه بازیافت قرار می‌گیرد. مدل اقتصاد دایره‌ای باعث استفاده بهتر از محصولات می‌شود. زباله میتواند فرصت‌های تجاری تازه‌ای ایجاد کرده و باعث افزایش بهره‌وری شود.
اقتصاد دایره‌ای همان بازیافت مواد است؟
اتفاقا سوء تفاهم بزرگ این است که اقتصاد دایره‌ای را همان بازیافت بنامیم. بازیافت یک مفهوم قدیمی است. اقتصاد دایره‌ای ترمیم و بازسازی است که با طراحی خاص انجام می‌شود و هدف آن حفظ محصولات و اجزاء مواد است.
مزیت‌های اقتصاد دایره‌ای
اقتصاد دایره‌ای بر مفاهیمی از جمله «زباله صفر»، استفاده و حفظ منابع از «گهواره تا گور»، استفاده کارآمد از منابع و انرژی، حفظ ارزش منابع و ارزش اولیه محصولات تولیدی و… استوار است. البته در این میان باید بر ایجاد ارزش اقتصادی و کاهش آسیب‌های زیست محیطی نیز تمرکز داشت.
روابط اقتصادی در انقلاب صنعتی چهارم
محصولات و سیستم‌هایی که می‌دانند کجا هستند و چه کار می‌کنند، موفق‌ترین سیستم‌های اقتصادی انقلاب صنعتی چهارم را تشکیل می‌دهند. سیستم‌های سایبر فیزیکال (Cyber-Physical) نمونه موفقی از سیستم‌هایی هستند که بین محصولات و سیستم‌ها، دارایی صاحبان، اپراتورها و تأمین‌کنندگان ارتباطی تنگاتنگ برقرار می‌کنند. در انقلاب صنعتی چهارم سیستم اقتصادی موفق بر موج ارتباطات سوار می‌شود و شناسایی دقیق از چندوچون مراحل مختلف تولید تا توزیع دارد. به عبارتی دیگر بازخورد در عملکرد را به‌صورت واقعی می‌سنجد و پتانسیل سفارش خودکار را به کار می‌گیرد. برای توسعه محصول، سرویس‌های زنجیره تامین و توزیع را به‌صورت دیجیتالی انجام میدهد. حتی سرویس بازگشت و مرجوع کالا هم به‌صورت دیجیتالی است. سیستم‌ها و محصولات در انقلاب صنعتی چهارم قابلیت توزیع مجدد، استفاده مجدد، تولید مجدد و بازگشت به چرخه را دارند که این موضوع کاهش نیاز به مواد خام و واردات محصول را ممکن می‌سازد. افزایش انعطاف‌پذیری دارایی‌ها به گسترش چرخه استفاده از منابع و ویژگی‌های محصول کمک می‌کنند. در انقلاب صنعتی چهارم مردم و شرکت‌ها تمایل فزاینده‌ای برای تولید و استفاده محصولات با دوام دارند.
سنجش عمر محصولات در انقلاب صنعتی چهارم
می‌توان گفت فناوری‌های دیجیتال این امکان را به وجود می‌آورد که مصرف‌کننده و تولیدکننده امکان ردیابی و نگهداری مؤثر اقلام را داشته باشند. در اروپا اقتصاد دایره‌ای میتواند سود خالص اقتصادی را به دست آورد. برآورد می‌شود ۱.۸تریلیون یورو به ازای هر سال تا سال ۲۰۳۰ صرفه‌جویی منابع را به وجود می‌آورد.
الزام اقتصاد دایره‌ای
اقتصادها و شرکت‌ها باید شش اقدام را انجام دهند:
۱.بازسازی؛
۲. به اشتراک‌گذاری دانش، تجربه، چالش‌ها، ریسک‌ها و…؛
۳. بهینه‌سازی؛
۴. تمرکز بر رفتار دایره‌ای؛
۵. مجازی‌سازی؛
۶. مبادله؛
۷. توجه به محصولات ارگانیک؛
۸. بازسازی منابع طبیعی؛
۹. بهینه‌سازی فرآیند تولید؛
۱۰. استفاده چندین باره از مواد خام برای کاهش عطش استفاده افراطی از مواد خام و منابع طبیعی؛
۱۱. اجتناب از ایجاد زباله.
نقش اقتصاد دایره‌ای در بالارفتن بهره‌وری منابع
برای صرفه‌جویی در مقدار زیادی از برداشت منابع باید از تکنولوژی کمک گرفت. برای مثال فرآیند خشک شدن منابع آبی در ایران به دلیل نبود تکنولوژی‌های روز با سرعت بسیار بالایی انجام شده است. آبیاری هوشمند در کشاورزی دقیق به عنوان یک اصل به شمار می‌رود؛ اما در ایران هم‌چنان از روش منسوخ و قدیمی آبیاری بارانی استفاده می‌شود. ایجاد یک پایه قوی برای اقتصاد مدور و تغییر به یک مدل اقتصادی دایره‌ای نیاز به چهار اولویت دارد:
۱٫ شناسایی فرصت‌های مختلف؛
۲٫ توسعه سیستم‌ها برای حفظ ارزش مواد؛
۳٫ ساخت ابتکارهایی در سطح ملی و شهری و توسعه فرصت‌های تجاری دایره‌ای سودآور؛
۴٫ طراحی سیستم اقتصادی جدید با استفاده از بهره‌وری بیشتر منابع، اشتغال و رقابت.
توسعه معادن در دوران اقتصاد دایره‌ای
از جمله الزامات اساسی توسعه زنجیره معادن، اصلاح سیاست‌های کلان است. در این زمینه لازم است دولت در دوره‌های وفور درآمد نفتی، از سیاست سرکوب نرخ ارز و از دخالت در قیمت‌گذاری‌ها اجتناب کند. هم‌چنین تبیین رابطه مالی دولت و معادن و برقراری یک الگوی منعطف و کارآمد برای تعیین بهره مالکانه نیز میتواند بسیار راهگشا باشد.در زمینه بهبود محیط کسب‌وکار نیز ضروری است ضمن بهره‌گیری از تجارب موفق خارجی، زمینه اصلاح قوانین و مقررات و بهبود حقوق اکتشافات معدنی و ایجاد محیطی شفاف و رقابتی فراهم شده و موانع سرمایه‌گذاری خارجی برطرف شود. در زمینه جذب مشارکت‌های بین‌المللی، لازم است ابتدا حوزه‌های اولویت‌دار شناسایی شود و الگوی مشارکت با طرف‌های خارجی بر اساس تجارب موفق خارجی تدوین شود.
به منظور کاهش تعارض بین توسعه معادن و حفظ محیط‌زیست نیز لازم است در اسرع وقت ضوابط محیط‌زیستی مورد نیاز ارتقا یابد و یک الگوی استخراج پایدار تدوین شود. در زمینه کاهش عوارض محیط‌زیستی فعالیت‌های معدنی، توسعه صنایع بازیافت نیز میتواند در مواردی مؤثر واقع شود.
