کانی مگ، فهیمه اکبری صحت- کیلومتر ۱۴۰ شرق نایین در استان اصفهان، تابلوی آبی رنگ، که دیگر رنگی به رویش نمانده است. روی تابلو درشت نوشته شده است«مجتمع معدنی سرب و روی نخلک». از در ورودی که بگذریم مسیر پیاده‌راهی با نخل‌های قد کشیده چشم‌نوازی می‌کند. تا دفتر مدیریت فقط نخل‌ها هستند که میزبانی می‌کنند. […]
کانی مگ، فهیمه اکبری صحت- کیلومتر ۱۴۰ شرق نایین در استان اصفهان، تابلوی آبی رنگ، که دیگر رنگی به رویش نمانده است. روی تابلو درشت نوشته شده است«مجتمع معدنی سرب و روی نخلک». از در ورودی که بگذریم مسیر پیاده‌راهی با نخل‌های قد کشیده چشم‌نوازی می‌کند. تا دفتر مدیریت فقط نخل‌ها هستند که میزبانی می‌کنند. خبری از زرق و برق‌های نهادهای اقتصادی دولتی نیست. کارگران در سکوت کامل مشغول کارند. گویی وارد یک شهر باستانی شده‌ایم. اینجا تاریخ پررنگ‌تر از اقتصاد است. در دو دیوار مجتمع بوی تاریخ می‌دهد.
درست است، سال ۱۳۸۸ به تصویب هیت دولت این معدن باید نام نخستین موزه- معدن تاریخ ایران را به یدک می‌کشید؛ اما هنوز این اقتصاد است که تاریخ را به حاشیه خوانده است.
دوهزار سال است که از معدن نخلک یا معدن «نخل زرو» سرب و نقره استخراج می‌شود، بر اساس تصویب مصوبه‌ای در هیئت دولت در سال ۱۳۸۸ برای تبدیل این معدن واقع در ۴۶کیلومتری شمال شرقی روستای تاریخی «انارک» در حاشیه‌ی کویر مرکزی و بر لبه‌ی ریگ‌زار معروف به «جن»، به نخستین «موزه – معدن» کشور، قدری بودجه و نیروی کارشناسی به این معدن اختصاص یافت. حالا با گذشت ۱۲ سال از این مصوبه نخلک همچنان در میان نهادهای اقتصادی کشور می‌درخشد و به پایگاه‌های تاریخی نپیوسته است.
معدن نخلک در نزدیکی شهر انارک واقع شده است. جالب است بدانید انارک را در نزدیکی نخلک ساخته‌اند؛ چرا که این معدن از دوره ساسانیان به استخراج نقره مشغول بوده است و در طول تاریخ پر فراز و نشیب خود ساکنان بسیاری داشته است. این سیر تاریخی را در خود معدن می توان مشاهده کرد. بخشی را توسط چهار تاقی قدیمی و بخش دیگری را از خانه های قدیمی موجود که اکثر آنها متروکه شده است. همین باغ ها و خانه های قدیمی از جذابیت های این معدن است. ضمن اینکه هفت نوع خرما در این معدن یافت می شود که البته نگهداری از نخل ها کمی مورد کم لطفی قرار گرفته است. آب های زیر زمینی که از معدن بالا می آید و بعد از استفاده در کارخانه در دریاچه ای کوچک جا خوش می کند به زیستگاه پرندگان در فصل زمستان بدل شده است. موزه سنگ کوچکی نیز در خود معدن وجود دارد که از سنگ تا لوازم معدن تاریخی در آن یافت می شود. خود معدن هم از دو بخش تشکیل شده است. بخش قدیمی معدن که تا عمق پنجاه متری ادامه دارد و بخش جدید و در حال کار که تا عمق بالای ۲۰۰ متر را با آسانسور طی می‌کند. برای هر کدام جذابیت‌های مختلفی وجود دارد مخصوصا وقتی که مدیریت مجموعه شما را به خوردن چای در چایخانه ای در عمق دویست متری دعوت می‌کند.
معدن سرب نخلک از دو قست عمده زیرزمینی و کارخانه تغلیظ تشکیل شده است. بخش زیرزمینی از۶ حلقه چاه تشکیل شده است. چاه شماره ۶ برای تهویه، چاه شماره ۵ برای اسکیپ و انتقال مود و چاه شماره ۴ جهت آسانسور و رفت و آمد افراد تعبیه شده اند در طبقه ۵۰- متری استخراج به روش انباره‌ای و در سایر طبقات به روش پر شونده استخراج می شود.
نخلک؛ در گذر تاریخ
یک گروه باستان‌شناس آلمانی در سال ۱۹۷۰ میلادی از این معدن بازدید کردند. در این بررسی‌ها، قدمت معدن بیش از دوهزار سال و قدمت دژ و آتشکده (چهارتاقی نخلک) در کنار آن حدود ۱۸۰۰ سال دانسته شد. همچنین آثار کشف‌شده در این منطقه، آنها را متقاعد کرد که در دوره‌های بعد از اسلام نیز در این معدن فعالیت‌هایی وجود داشته است. از گذشته‌های دور این معدن توسط مردم محلی روستاهای اطراف مانند «انارک»، «چوپانان» و «جندق» مورد بهره‌برداری قرار می‌گرفت.
در سال ۱۳۰۷ تا ۱۳۲ نخلک توسط شرکت‌های خصوصی اداره شده است. همچنین از مهمترین اتفاق‌های رخ‌داده در این معدن می‌توان به رونق اقتصادی شهر انارک، ضرب سکه توسط یک شرکت خصوصی، تأسیس نخستین بانک ملی منطقه در سال ۱۳۱۶ و نابودی جنگل‌های «تاغ» و سوختن آنها در کوره‌های ذوب سرب اشاره کرد. این معدن در سال ۱۳۳۲ با واگذار شدن به شرکت سهامی کل معادن و ذوب فلزات ایران رسما دولتی شد.
موقعیت زمین شناسی نخلک چگونه است؟
باتوجه به قدمت معدن سرب نخلک مطالعات زمین شناسی مختلفی طی سال‌های متمادی با اهداف خاصی در این منطقه صورت گرفته است. در فاصله سال‌های ۱۳۶۹ تا ۱۳۷۲ نقشه زمین شناسی ۱:۵۰۰۰۰ ناحیه انارک که شرحی بر زمین شناسی نخلک را نیز شامل می شود، تهیه شد. در سال ۱۳۵۷ شرکت تکنواسپورت روسیه سابق طبق قرارداد اقدام مطالعات زمین شناسی وسیعی در منطقه نمود که نتیجه آن تهیه نقشه های زمین شناسی ۱:۱۰۰۰۰۰۰ و ۱:۵۰۰۰ از منطقه است در این راستا، عملیات اکتشافی ژئوفیزیک و حفر ۱۱ حلقه چاه اکتشافی در این ناحیه را نیز انجام داده است. از سال ۱۳۵۸ مطالعات اکتشافی توسط شرکت سهامی کل معادن ایران صورت گرفته و همچنین محاسبه ذخیره نیز در این گزارش آمده است.
به همراه این گزارش نقشه زمین شناسی و توپوگرافی با مقیاس ۱:۱۰۰۰ و نقشه زمین شناسی تونل ها با مقیاس ۱:۵۰۰ تهیه شده است. در این مطالعات از باقیمانده مغزه های حفاری شده توسط شرکت تکنواسپورت که نهایتا” منجر به گسترش شبکه معدنی در سمت شمال و اکتشاف تعدای رگه‌های جدید در طبقات ۱۶۵- و ۲۰۰- متری شد. کانسار نخلک شامل سنگ‌های رسوبی تریاس،کرتاسه فوقانی و پالئوسن و رسوبات کواترنری است. ژوراسیک با یک نبود چینه شناسی و فرسایش کامل توام بوده و بلافاصله پس از تریاس رسوبات کرتاسه که ضخامتی تا ۳۶۰ متر دارد با یک دگرشیبی زاویه ای کاملا” مشخص دیده می‌شود و در پی آن پالئوسن – ائوسن نیز با یک دگر شیبی مختصر با ضخامتی بین ۱۵۰ تا ۳۰۰ متر روی کرتاسه قرار می‌گیرد.
مهمترین تولیدات نخلک
تولید اصلی معدن نخلک کنسانتره سرب و مواد معدنی استخراجی حاوی کانی‌های گالن یا سولفور سرب و سروزیت یا کربنات سرب است. میزان تولید معدن سرب نخلک ۲۰۰ تن کنسانتره در ماه است .ذخیره قطعی معدن با در نظر گرفتن عیار حد ۹درصد در سال ۱۳۶۴ حدود ۸۵۰ هزار تن برآورد شده است.
در روش فرآوری قدیمی کارخانه کانسنگ استخراجی پس از سنگجوری، توسط سنگ شکن‌های چکشی خرد شده و سپس توسط میز لرزان عملیات فرآوری انجام می‌شد.در نهایت کنسانتره حاصل برای تشویه به کوره معدن ارسال می‌شد ولی بدلیل آلایندگی زیاد، این روش کنار گذاشته شد. در مدار جدید فرآوری که طراحی و نصب آن توسط یک شرکت فرانسوی انجام شد کانسنگ استخراجی پس از خردایش در واحد سنگ شکنی فکی و مخروطی تا ابعاد زیر یک سانتیمتر، به میز لرزان منتقل می‌شود. کنسانتره میز دارای عیار ۵۰ درصد است و به عنوان محصول نهایی به فروش می‌رسد. سپس باطله میز لرزان به بخش جیگ منتقل شده و در این بخش در چند مرحله (رافر، کلینر و رمق گیر) کنسانتره قابل قبول بدست می‌آید. محصول میانی جیگ نیز پس از نرم شدن در آسیا به واحد فلوتاسیون منتقل می‌شود. در این کارخانه دو کنسانتره از بخش جیگ و فلوتاسیون بدست می‌آید و در مقابل دو نوع باطله دانه درشت و دانه ریز حاصل می‌شود که این باطله‌ها در دو بخش مجزا انباشته می‌شوند. کنسانتره نهایی دارای عیار ۶۳ درصد سرب و حدود ppm ۷۰۰-۶۰۰ نقره است.
مواد معدنی از کارگاه‌های استخراج از عمق زمین با تلاش و کوشش کارگران این مجتمع استخراج‌شده و توسط اسکیپ به سطح زمین منتقل می‌شود. بررسی‌ها نشان می‌دهد در نخلک «آتشگاه»، «چهارطاقی» و «بقایایی از یک آبادی متعلق به معدنچیان دوره ساسانی» برجای‌مانده است که حکایت از آن دارد که در این منطقه از روزگاران باستان، تأسیسات معدن وجود داشته است.
تهویه در معدن نخلک
با توجه به زیر زمینی بودن و وسعت شبکه تونلی در این معدن (حدود۳۰ کیلومتر) لزوم جریان هوای مناسب امری الزامی است.در معدن سرب نخلک حدود ۹۰ درصد از هوای مورد نیاز معدن به صورت طبیعی و با استفاده از اختلاف ارتفاع چاه‌ها صورت می‌گیرد و تعدد آنها باعث سرعت بخشیدن به این امر می‌شود بدین صورت که: چاه شماره ۳ در سطح زمین در بلندترین نقطه و چاه های شماره ۴ و ۵ در گودترین نقاط قرار گرفته اند و به واسطه اختلاف فشار هوا بین هوای گرم و سرد(هوای گرم هوای آلوده معدن و هوای سرد هوای تمیز است) باعث به جریان افتادن هوا شده و شبکه معدن شارژ می‌شود. ارتباط طبقات ۱۲۵ و ۲۰۰ متری به چاه شماره ۶ و ارتباط طبقه ۵۰ متری به سطح زمین از دیگر مزایای شبکه تهویه معدن بوده و علاوه بر این حرکت آسانسور و اسکیپ در به جریان افتادن هوا در زمان کار نقش مهمی را دارند.در مناطقی از معدن که از منابع تهویه ای ( چاه‌ها ) فاصله داشته باشیم از بادبزن ها یا وانتیلاتورهای دهنده یا مکنده هوا استفاده می‌شود.
اسپیرال؛ تسهیل در انتقال مواد معدنی
از دی‌ماه سال ۹۸ پرتال ورودی اسپیرال با حدود ۲۲۰ هزار تن باطله‌برداری آغاز شد. مجموع طول پرتال ۱۹۲ متر و سطح مقطع تونل نیز ۵. ۴ در ۵. ۴ متر است و همچنین طول خود اسپیرال حدود یک هزار و ۳۲۰ متر خواهد بود و این قابلیت را دارد که تراک‌های زیرزمینی، انواع خودروهای معدنی به صورت بسیار راحت از سطح زمین به زیر زمین برود و باطله را به سطح زمین انتقال دهد. با اجرای طرح اسپیرال انتقال مواد معدنی از زیر زمین به سطح به سهولت انجام می‌شود و مشکل کارخانه مجتمع نخلک برای تامین خوراک به حداقل می‌رسد.
با راه‌اندازی پروژه اسپیرال، امکان دسترسی و بهره‌برداری به یک و نیم میلیون تن ماده معدنی فراهم شد. براین اساس برخی تجهیزات و ابزار کنونی که موجب راندمان پایین در استخراج می‌شود حذف و تجهیزات حفاری نظیر انواع جانبو دریل و تراک‌ها و … مورد استفاده قرار می‌گیرند. اجرای طرح مکانیزاسیون معدن (طرح اسپیرال) از جمله اقدامات نوآورانه و برای نخستین بار در شرکت تهیه و تولید مواد معدنی ایران در این مقیاس و در یک معدن زیرزمینی است.
چگونگی آبکشی در نخلک
در معدن سرب نخلک دو مرحله آبکشی انجام می‌شود .برای این منظور در کنار چاه شماره ۵ یک کور چاه به عمق ۴۰ متر حفر گردیده و سطح ایستابی آب‌های معدن در این چاه قرار دارد. ابتدا از کور چاه توسط پمپ‌های کف کش یا لجن کش آب به سطح طبقه ۲۰۰ متری پمپاژ شده و در داخل یک مخزن به طول ۱۵۰ متر و طول و عرض ۳ متر هدایت شده و پس از ته نشین شدن از طریق پمپ‌های سانتری فیوژ آب به سطح زمین انتقال می‌یابد. به طور متوسط در ساعت حدود ۱۷۰ متر مکعب آب از معدن خارج می‌شود که حدود ۲۰ درصد آن مصرف کارخانه فرآوری و ۱۰ درصد مصرف فضای سبز و مابقی به صورت هرز آب از فضای مجتمع به خارج هدایت می‌شود.
کیمیا گوهران وچشم‌اندازی روشن برای نخلک
شرکت کیمیا گوهران، به عنوان شرکت راهبر مجتمع سرب نخلک، در ابتدای حضور خود برنامه‌ریزی‌هایی مختلفی را در زمینه اکتشافات، توسعه استخراج و تولید ماده معدنی و تامین زیرساخت‌های مناسب برای پیشرفت این مجموعه انجام داد. اجرای سرمایه‌گذاری‌هایی با ارزش تقریبی ۳۵ میلیارد تومان در جنبه‌های مختلف فعالیت این مجموعه موجب شکوفایی دوباره مجتمع نخلک شد.
این شرکت همچنین توانست با اصلاح روش استخراج زیرزمینی معدن و بهبود شرایط حمل‌ونقل، تهویه و ایمنی کارگران، شرایط مناسبی را برای توسعه استخراج از معدن نخلک فراهم کند، به گونه‌ای که تولید کنسانتره از این مجموعه، که قبل از واگذاری به بخش خصوصی در حدود ۲ هزار تن در سال بود، در سال ۱۳۹۶ به ۳ هزار و ۶۰۰ تن، در سال ۱۳۹۷ به ۸ هزار و ۸۸ تن و در سال ۱۳۹۸ به ۷ هزار و ۴۵۰ تن رسید. قبل از واگذاری این مجتمع به بخش خصوصی، مجموع نیروی انسانی آن حدود ۱۵۳ نفر بود، در حالی که هم‌اکنون بیش از ۴۰۰ نفر در این مجتمع مشغول به کار هستند. در سال ۱۳۹۸ که تشدید تحریم‌ها صنایع کشور را با مشکلاتی روبه‌رو ساخته و برخی از شرکتها را به تعدیل نیروها واداشته بود، مجتمع نخلک برای حدود ۷۵ نفر ظرفیت جدید اشتغال فراهم کرد.
یکی از مهمترین نمودهای سرمایه‌گذاری‌های گسترده بخش خصوصی در مجتمع نخلک را می‌توان احداث و بهره‌برداری از کارخانه تولید کنسانتره با ظرفیت ۱۲ هزار تن در سال دانست. به‌علاوه، به جای کارخانه قدیمی فلوتاسیون این مجموعه نیز که در سال ۱۳۲۹ توسط شرکتی فرانسوی احداث شده بود، کارخانه جدیدی در حال احداث است که در امسال به بهره‌برداری خواهد رسید.
توسعه ذخایر سرب منطقه نخلک، در پی انجام عملیات گسترده اکتشافی، ادامه فعالیت این مجتمع را برای سال‌های آتی تضمین کرده است. به همین دلیل، راهبر مجتمع برنامه‌ریزی‌های گسترده‌ای در زمینه توسعه این مجموعه پیش‌بینی کرده است.پیش از این، فعالیت استخراجی در معادن زیرزمینی به صورت غیرمکانیزه و با استفاده از تجهیزات اولیه و ماشین‌آلات کوچک‌مقیاس صورت می‌گرفت، اما با توجه به بهره‌برداری از کارخانه‌های تولید کنسانتره و نیاز به تامین کافی و مناسب خوراک این واحدها، لازم است تا عملیات معدن‌کاری به صورت مکانیزه و با ظرفیت بالا انجام شود.
خاله عصمت؛ مادر تمام نخلکی‌ها
جدای از تمامی مواردی که از جذابیت های معدن نام بردم مهمترین عامل شهرت این معدن خاله عصمت است. پیرزنی که نزدیک به نود سال عمر دارد و از کودکی در این معدن مشغول به کار و ساکن بوده است. اکنون نیز مدیر و کارکنان معدن برای او احترام خاصی قائل هستند. خاله عصمت صبح‌ها برای کارگران نخلک اسپند دود می‌کند و برای آنها آرزوی سلامتی دارد. خاله عصمت با گردشگران مهربان است و به آنها اسپند چیده شده خود را می‌فروشد و هم صحبتی با او بخشی از جذابیت های منحصر به فرد این معدن است. خاله عصمت خود روایت کننده گوشه‌ای از تاریخ پر فراز و نشیب این معدن است و از زمانی می‌گوید که با کوه بری سنگ‌های معدن را به پایین می آورده است. هر سه فرزند او مهندس معدن شده و از کنار او رفته‌اند ولی خاله عصمت که جزیی از معدن به شمار می‌رود همچنان اینجا به دنبال عمر گرانقدری است که در اینجا گذرانده است.
مهمترین و به روزترین اخبار معدن و صنایع معدنی را در کانی مگ، بخوانید.
