فریبرز مسعودی، عضو هیئت علمی دانشگاه شهید بهشتی، در گفتگو با کانی مگ،گفت: عمده فعالیتهای معدنی در دنیا در سه مورد خلاصه میشود؛ نیاز، تقاضا و تولید. برای تولید یک محصول، نیاز به رویکردهای جدیدی داریم، مانند مسائل اخلاقی یا انسانی و مسائل زیست محیطی که امروزه بسیار حائز اهمیت است. به طور مثال در نوروز امسال (۱۴۰۱) شاهد اعتراضهای مردمی و طرفدارهای محیط زیست در منطقه دنا در زاگرس بودیم.
وی ادامه داد: این اعتراضها برای تعدد معدن در این ناحیه است. آلودگیهای حاصل از معدنکاری مانند گرد و خاک بر روی محصولات کشاورزی و آب و هوای این ناحیه تأثیر گذاشته است. اکوسیستم و زندگی جانوری این ناحیه به خطر انداخته افتاده است، ولی هنوز برنامه مشخصی برای این تعدد معدن در این ناحیه تعیین نشده است.
وی تأکید کرد: مسائل اخلاقی یا انسانی در معدن مانند شرایط سخت کار و کارگران معادن زغال سنگ است که بررسی کند چرا این افراد باید در این شرایط سخت به استخراج زغال سنگ بپردازند.
دستگاههای هوشمند، عملکرد راحتتر و دقیقتر دارند
عضو هیئت علمی دانشگاه شهید بهشتی عنوان کرد: باید فعالیتهای معدنکاری ما از روش سنتی به روش صنعتی و نوین تغییر پیدا کند. طراحی معدن باید با قائده و نظم بیشتری باشد تا باطلههای کمتری را بر جای بگذارد. از امکانات و دانشهای فنی بیشتر و بهتری استفاده شود و به این تغییرها اهمیت داده شود.
وی افزود: به طور مثال در نسل جدید فعالیتهای معدنی، به جای انسان از دستگاههای هوشمند و رباتیک استفاده میشود؛ این دستگاهها علاوه بر استخراج راحتتر و دقیقتر ماده معدنی و یا زغال سنگ، ایمنی و دقت بالاتری را به همراه دارند.
این استاد دانشگاه اظهار داشت: پسماندهای حاصل از استخراج معادن باید مدیریت بشوند. این پسماندها سمی هسند و زمانی که در مناطق آزاد رها میشوند، آلودگی آنها توسط آب باران و جویبارها، به کشاورزی و ذخایر آب شیرین آن ناحیه منتقل میشود. پیشگیری از این رویدادها نیاز به مدیریت و مطالعه دارد. در سطح کلان باید مدلهایی برای اینها ارائه داده شود، طوری که معدنکاری ما از روش سنتی به روش صنعتی پیش برود.
در روشهای دانش بنیان از تجربه درکنار دانش استفاده میشود
مسعودی با تأکید بر تأثیرگذاری شرکتهای دانش بنیان در پیشبرد اهداف معادن، گفت: دانش بنیان یعنی کاری که بر اساس برنامه، داده و علم باشد. برای پی بردن بهتر به مفهوم دانش بنیان یک مثال میزنم: فرض میکنیم فردی در خیابان به دنبال آدرسی میگردد؛ او برای پیدا کردن آدرس به پرس و جو میپردازد و از تجربههای قبلی خود نیز استفاده میکند؛ این کار علاوه بر اینکه زمان زیادی را تلف میکند، ممکن است صد در صد به نتیجه درست هم نرسد.
با ترکیب علوم پایه و خلاقیت صنعت روش دانش بنیان ایجاد میشود
عضو هیئت علمی دانشگاه شهید بهشتی، افزود: اگر بخواهیم روش دانش بنیان را در معدن بررسی کنیم باید بگوئیم، معدنی که از روش دانش بنیان استفاده میکند، تا آخرین لحظه بهرهبرداری، به طور کامل بر اساس الگوی اکتشاف خود، طراحی و برنامه ریزی میشود؛ به طوری که با استفاده از دقت بالای یک نرمافزار، همه فعالیتهای قبل و بعد فرآیندهای معدنکاری برنامهریزی میشود و همه اینها بر اساس علم و دانش است، نه تجربه و روشهای استادکاری.
وی با شاره به اصطلاح نوآوری در تعریف دانش بنیان گفت: شرکتهای دانش بنیان برای نوآوری از مفروضات و دادههای علمی گذشته استفاده میکنند، اما با این تفاوت که آن را تغییر میدهند و در راه علمی جدید به کار میبرند؛ به طور مثال یک نفر لیزر را اختراع میکند و یک شرکت دانش بنیان آن را در عمل چشم و یا در عملیات حفاری معدن به کار میبرد؛ به این روش نوآوری در شرکتهای دانش بنیان میگویند.
مسعودی اظهار کرد: من هیچ وقت موافق از میان برداشته شدن علوم پایه نبودهام؛ زیرا این علوم پایه هستد که با سخاوت همه اطلاعاتشان را در اختیار صنعت قرار میدهند و صنعت با خلاقیت، از دانستنیها و یافتههای آنها کاربرد میسازد.
وی ادامه داد: بر این اساس با ترکیب علوم پایه و خلاقیت صنعت روش دانش بنیان ایجاد میشود؛ مانند رباتیک کردن تجهیزات معدن. ربات و سیستمهای رباتیک را در جای دیگر استفاده میشدند، ولی امروزه شرکتهای دانش بنیان با استفاده از خلاقیت، تجهیزات معدنی را رباتیک میکنند.
سازمانهای دولتی از پروژههای اکتشافی تحقیقات پایه حمایت نمیکنند
مسعودی با بیان اینکه، عملکرد معادن در استخراج عمیق ضعیف است، عنوان کرد: علت اصلی این موضوع، به هزینه نکردن سازمانهای دولتی از تحقیقاتی است که توسط علوم پایه انجام میشود. برای کشف ذخایر معدنی و ارائه یک الگوی واحد، نیاز به تحقیق و یک بررسی کلی است. این تحقیقات با یک سرمایهگذاری و با در نظر گرفتن بودجه دولتی امکان پذیر است. به طوری بعد از تحقیق، ارائه این الگو در اختیار صنایع معدنی قرار خواهد گرفت تا بتوانند در عمقهای بیشتر به بهرهبرداری از ماده معدنی بپردازند.
وی اظهار داشت: امروزه سازمانهای دولتی در صورتی برای تحقیق و مطالعات معدنی اقدام به پرداخت هزینه میکنند که مطمئن باشند آن تحقیقات صد در صد به کشف ماده معدنی میرسد. در صورتی که رسالت سازمانهای دولتی حمایت از کشفیات و تحقیقات علوم پایه است.
وی یادآور شد: اینها درحالی است که در صنعت نفت برای بررسی ذخایر نفت، هزینههای لازم برای پیدا کردن الگوهای زیرزمینی از سوی همین سازمانهای دولتی پرداخت شده است. شرکتهای نفت با در دست داشتن این اطلاعات، به راحتی در سازندهای زمین شناسی مربوطه ورود پیدا میکنند و به استخراج نفت میپردازند. آنها میدانند در چه سازندهایی و در چه بخشهایی باتوجه به چین خوردگیها و گسلش آن ناحیه ورود پیدا کنند زیرا الگوهای زیر زمینی ذخایر نفتی از قبل تهیه شده است.
متولی برای تقبل هزینههای حاصل از تحقیقات پایه وجود ندارد
عضو هئیت علمی دانشگاه شهید بهشتی، بیان داشت: تاکنون برای الگوی توزیع ذخایر مادههای معدنی مانند آهن، چه اقداماتی تحقیقاتی انجام شده است؟ تحقیق و پیدا کردن الگوهای اکتشاف، وظیفه شرکتها و معادن خصوصی نیست که از آنها بخواهیم این الگوها را کشف کنند، بلکه سازمانهای دولتی باید این هزینهها را حمایت کنند.
وی ادامه داد: اگر دانشگاه بخواهد اقدام به پژوهشهای اکتشاف، مانند توزیع پیسنگ پرکامبرین آهن در ایران کند، سازمانهای دولتی به صرف اینکه این حرکت تنها یک فعالیت پژوهشی است، از آنها حمایت نمیکند. در صورتی که این پژوهشها نیاز به زمان دارند و برای اجرایی شدنشان، باید به آنها زمان داد. اگر تحقیقات دانشگاهی علوم پایه سریعاٌ به نتیجه نرسد، سازمانهای دولتی آنها را بی فایده در صنعت در نظر میگیرد، در صورتی که به این تحقیقات باید زمان داد.
وی تأکیدکرد: همانطور که علوم پایه بدون هیچ چشم داشتی نتایج حاصل از تحقیقاتشان را در به صورت مقاله و سایر خدمات در اختیار عموم و صنعت قرار میدهند، بدون هیچ چشم داشتی هم باید برای تحقیقاتشان بودجه درنظر گرفته شود.
مسعودی با اشاره به اینکه صنعتگران نتایج حاصل عملکردشان را به هیچ وجه منتشر نمیکنند، اظهار کرد: وقتی آنها روش جدیدی را ابداع میکنند و از آن بهره میبرند، دلیلی ندارد که بخواهند آن را منتشر کنند؛ اما همه از علوم پایه توقع دارند که نتایج حاصل از تحقیقاتشان را در اختیار عموم قرار بدهند. اصلاً اشکالی ندارد و علوم پایه نتایجش را منتشر خواهد کرد اما بهتر نیست سازمانی هم هزینه این تحقیقات را متقبل شود؟
وی تصریح کرد: تاکنون سازمانهای دولتی در هزینههای اکتشاف الگوهای عمیق ذخایر مواد معدنی، به خوبی از علوم پایه حمایتی نداشتهاند، بنابراین امروزه در مسائل اکتشافات عمیق، پیشرفت چشمگیری نداشتهایم.
دولت پژوهشهای مبنی بر اکتشاف را نادیده میگیرد و فقط پژوهشهای فرآوری مواد معدنی را حمایت میکند
مسعودی با انتقاد به عملکرد دولت در عدم حمایت تحقیقات پژوهش محور عنوان کرد: متأسفانه در سالهای اخیر توجه دولت از تحقیقات پژوهش محور، به سمت تحقیقات محصول محور جلب شده است و در صورتی برای پروژههای معدنی بودجه در نظر میگیرد که نتایج آنها صدر در صد به نتیجه برسد.
وی افزود: در صورتی که بعد از کشف الگوهای زیرزمینی و یا به طور کلی الگوهای اکتشاف، باید به آن فرصت داده شود تا به مرحله بهرهبرداری برسد. اما موضوع فقط تا به اینجا ختم نمیشود؛ سازمانهای دولتی حتی برای اکتشاف صد در صدی ذخایر معدنی هم هزینه پرداخت نمیکنند و فقط برای فرآوری محصولات معدنی بودجه درنظر میگیرند.
این استاد دانشگاهی، تصریح کرد:چندی پیش طرحی را برای پیجویی عناصر کمیاب برنامهریزی کردیم؛ اما سازمانهای دولتی از آن حمایت نکردند، زیرا دولت فقط برای فراوری عناصر کمیاب هزینه میکند. حال سوال اینجاست، تا وقتی که این عناصر کشف و استخراج نمیشوند، چگونه آنها را فرآوری کنیم؟
عضو هیئت علمی دانشگاه شهید بهشتی، ادامه داد: باید در صنعت معدن کشور بودجههایی برای یافتن الگوی توزیع مواد معدنی اختصاص داده شود و نتایج حاصل از آن را بدون هیچ چشم داشتی منتشر کرد.
بعد از کشف الگوهای اکتشاف، باید به آن فرصت داده شود
مسعودی در پاسخ به این سوال که برای یافتن الگوهای اکتشاف به چه تکنولوژی و تجهیزات جدیدی نیاز داریم، عنوان کرد: خوشبختانه هماکنون در صنعت به هیچ تکنولوژی خاصی نیاز نداریم و تا زمانی که هدف مشخص باشد و به آن بودجه لازم اختصاص داده شود، بخشهای مربوطه توانایی لازم برای عملیاتی کردن تحقیقات خود دارند. آنها میدانند که از چه روشهایی فعالیتهایشان را به سرانجام برسانند، فقط باید به آنها زمان داده شود تا تحقیقاتشان به مرحله بهرهبرداری برسد.
وی در پایان خاطر نشان کرد:خوشبختانه کشور ما دارای افراد با تجربه در سطح جهانی در زمینههای اکتشاف، زمین شناسی و فراوری است. مهم است که در نحوه تحقیق آنها دخالت نشود و مدیریت پژوهشها را به آنها واگذار کنیم و اجازه بدهیم از خلاقیت و دانششان در این مسیر استفاده کنند.
- نویسنده : عاطفه عبدالهی