مهمترین و اصلی‌ترین چالش‌های حوزه معدن ایران را بشناسیم.
کانی مگ، محمد قهرمانی کوشان- پایش‌های متعددی در رابطه با مشکلات و چالش‌های پیش روی معادن کشور انجام شده است. یکی از مهمترین گزارش‌هایی که در چند وقت اخیر منتشر شده است، گزارشی است که اتاق بازرگانی ایران آن را منتشر کرد. در این پایش عمده‌ترین و بزرگترین مشکلات معادن کشور مطرح شده‌اند. همچنین مرکز آمار سال گذشته گزارش جامعی از وضعیت معادن کشور و میزان ارزش تولید و استخراج در آنها منتشر کرد.
سهم بالای شن و ماسه از استخراج معادن در کشور
در آخرین گزارشی که از سوی مرکز آمار ارائه شده است ۳۲۰۸ معدن در کشور وجود دارد که در حال بهره‌برداری هستند. «جدول شماره ۱» تعداد معادن درحال بهره برداری کشور برحسب فعالیت را نشان میدهد.
سهم ۵۹ درصدی کرمان از ارزش تولید معادن درحال بهره برداری کشور
بالا رفتن ارزش تولید در تمامی صنایع دغدغه تمامی مسولان کشور است. به منظور استفاده بهینه از ظرفیت‌های معطل‌مانده کشور در حوزه معادن و صنایع معدنی و ایجاد هم‌افزایی، تجمیع توان فنی و مالی بنگاه های بزرگ تولید محصولات فولادی کشور، تأمین مالی طرح‌های نیمه‌تمام و استراتژیک، بازنگری در طرح‌های نیمه‌تمام و بازنگری و یا تغییر جانمایی برخی طرح‌های غیراقتصادی و دارای چالش بازارهای داخلی و صادراتی باید در دستور کار دستگاه های اجرایی قرار گیرد. در آخرین آمار ارائه‌شده از سوی مرکز آمار کرمان با بالاترین سهم، ۵۹ درصد از ارزش تولید معادن درحال بهره‌برداری کشور را به خود اختصاص داده است.
نمودار زیر درصد ارزش تولید معادن درحال بهره‌برداری کشور بر حسب استان را نشان میدهد.
مهمترین مشکلات معادن کشور چیست؟
مشکلات تامین مالی، عدم تکمیل کامل زنجیره ارزش، ضعف مدیریت و عدم وجود حاکمیت یگانه در دولت در حوزه معادن، مشکل معارضین محلی، بالا بودن عوارض گمرکی ماشین‌آلات، لزوم حذف عوارض صادرات، مشکل تامین آب، عدم توجه به معادن کوچک و متوسط، نبود تشکل‌های تخصصی استانی، نبود پایانه‌های صادراتی، عدم آموزش دانشگاهی متناسب با نیاز بخش، نبود زیرساخت حمل نقل و الزامات صادرات، لزوم رفع ممنوعیت واردات کنسانتره سرب و روی، لزوم عدم مداخله دولت در بازار ارز، اصلی‌ترین چالش‌های معادن در کشور عنوان شده‌اند. برای رفع این چالش‌های پیشنهادهای متعددی ارایه شده است.
احیای معادن کوچک و متوسط واجب است
معادن کشورمان به سه دسته کوچک، متوسط و بزرگ تقسیم می‌شوند. بهره‌برداری از برخی معادن به دلیل داشتن ذخایر کوچک و گاهی کم‌عیار فاقد صرفه اقتصادی بوده و لازم است تا راهکاری برای رسیدن به سود برای آنها یافت. براساس پایش انجام شده از مشکلات حوزه معادن در استان‌ها و اولویت‌بندی این مشکلات حاکی از این است که معادن کوچک و متوسط کشور عمدتا از مشکل تامین مالی همچنین نبود ساختار فراوری در کشور رنج می‌برند.
برخی کارشناسان می‌گویند در صورت احداث کارخانه فرآوری برای این معادن و تأمین خوراک آنها از این طریق می‌توان فعالیت معادن کوچک را با صرفه اقتصادی و سود همراه کرد. درحال حاضر در ایران معادن کوچک‌مقیاس بسیاری هستند که به دلیل نبود صرفه اقتصادی امکان ادامه فعالیت از صاحبانشان گرفته شده است. از سوی دیگر بسیاری از معادن کشور در مناطق خشک ایران واقع شده‌اند. بهره‌برداری از این معادن کاملا وابسته به منابع آبی است که این روزها در قلب ایران وجود ندارد. مشکلات ناشی از نبود آب اشکالات جدی در بهره‌برداری معادن ایجاد می‌کند و این بخش را ناگزیر به استفاده از منابع آب غیر‌متعارف می‌کند که نیاز به سرمایه‌گذاری‌های هنگفتی دارد.
با توجه به کاهش قیمت کامودیتی‌های معدنی در بازار جهانی، فروش محصولات معادن به شکل دانه‌بندی اقتصادی نیست و باید با فرآوری و ایجاد ارزش افزوده، محصولات دارای ارزش بالاتر را صادر کرد. در زمینه جانمایی و زیرساخت‌های معادن کوچک، با توجه به جانمایی معادن، عیار، ذخیره و زیرساخت معادن در استان‌ها، با ایجاد کنسرسیومی از معدن داران کوچک به منظور ایجاد واحدهای فراوری برای خوشه‌های معدنی در استان‌ها اقدام شود.
فناوری؛ ناجی معادن کوچک و بزرگ کشور
در بخش فناوری سایه تحریم ظالمانه بر کشور، معادن و صنایع وابسته را از استفاده از تکنولوژی و روش‌های پیشرفته در معادن و صنایع معدنی جهان که خود باعث پیشرفت و افزایش ظرفیت به‌طور گسترده می‌شود، محروم کرده است وگرنه افزایش میزان تولید ناشی از به‌کارگیری فناوری به‌طور مثبتی بر کاهش هزینه‌های تولید تاثیر دارد. به همین لحاظ با تغییر در میزان نیاز بازار به مواد معدنی، واحدهای تولیدی بزرگ با تغییر استراتژی حتی در شرایط رکود بازار ادامه فعالیت می‌دهند درحالی‌که واحدهای کوچک تولیدی عمدتا از چرخه تولید خارج شده یا ورشکست می‌شوند. در ایران چون عمده ماشین‌آلات معدنی و صنعتی وارداتی است لذا هزینه تولید حتی در شرایط عادی بالاتر از کشورهای صاحب این تکنولوژی‌هاست.
حال با وجود تحریم فرسایشی موجود، ورود کالاهای غیراستاندارد و نامناسب از طریق بازار سیاه و با تاخیر زمانی و با قیمتی چندبرابر قیمت واقعی به‌علاوه عدم امکان صدور کالای مرغوب ساخت داخل به بازارهای هدف و اجبار به توقف تولید یا فروش محصول تولیدی به بازار با سود کم و بعضا با ضرر همگی بخشی از مشکلات واحدهای تولیدی مواد معدنی است.
همه شاهد هستیم که با تغییر سیاست چین (که تنها خریدار سنگ‌آهن ایران است) در خرید سنگ‌آهن چه مشکلاتی برای صادرکنندگان سنگ‌آهن کشور طی دو سال اخیر ایجاد شده و تعداد زیادی از آنها ورشکست شده یا از چرخه تولید کنار رفته‌اند. درحالی‌که در بازار جهانی امکان ارائه کالا در یک رقابت سالم به هر خریداری در اقصی نقاط جهان وجود دارد و فروشنده و خریدار هر دو مجازند با بررسی بازار نیاز خود را به‌طور منطقی و مناسب تامین کنند. لذا دچار ترفندهای سیاسی، واسطه‌گری و دلالی نخواهند شد.
علاوه بر ماشین‌آلات معدنی و فرسوده بودن آنها در ایران، تامین قطعات یدکی و پشتیبان هم برای معادن و صنایع معدنی ایران با مشکل مواجه است. این موضوع بر چرخه تولید و به‌طور جنبی بر میزان هزینه‌های تولید و افزایش آن سایه افکنده است. خرید بخشی از این لوازم از طریق واسطه‌گران یا کمیابی آنها باعث شده که خریدار هیچ حق انتخابی نداشته و به محض امکان تامین مجبور است در دام واسطه‌گران بیفتد و چه بسا ضمن پرداخت هزینه‌های تامین، به علت کیفیت پایین این وسایل باز هم نتواند در جهت تولید قدمی برداشته بلکه کمرش زیر بار اینگونه هزینه‌ها خم شود. لذا در بخش ماشین‌آلات معدنی، معادن ایران دچار تنگناها و مشکلات متعددی بوده است که این موضوع به شدت بر میزان و ظرفیت تولید و در نتیجه بر قیمت تمام شده اثر گذاشته و به همین دلیل تولیدکنندگانی که حتی ماشین‌آلاتی را قبلا خریداری کرده‌اند هم با مشکل مواجه‌اند.
حال اگر تولیدکننده‌ای قرار است با ماشین‌آلات استیجاری به تولید ادامه بدهد قطعا مشکلاتش دو چندان خواهد شد. تعداد انگشت‌شماری از واحدهای معدنی و صنایع جنبی قادر به تامین بخشی از ماشین‌آلات خود با روشی که ذکر شد، می‌شوند که آنها هم در راه‌اندازی، راهبری، تعمیر و تامین قطعات یدکی مشکلات فراوانی دارند.
تامین منابع مالی؛ پاشنه آشیل معادن کشور
تامین منابع مالی شامل سرمایه در گردش، هزینه‌های سرمایه‌ای، هزینه‌های ثابت و متغیر با عنایت به وجود تورم در کشور از یک طرف و کمبود نیروی انسانی دلسوز، شایسته و آموزش‌دیده که تحمل کار در شرایط سخت را داشته باشد، از طرف دیگر، از نیازهای اساسی واحدهای تولیدی و معدنی است. اتکا به نیروی انسانی غیرمتخصص و کم‌تجربه یا بی‌تجربه در بسیاری از معادن و صنایع معدنی سبب افزایش هزینه‌های غیر قابل جبران تولید شده و بعضا ادامه فعالیت واحد تولیدی را متوقف می‌کند.در تولید وجود مجموعه‌ای از کارکنان شامل کارگر ساده، نیمه‌ماهر، ماهر، کاردان (تکنیسین)، کارشناس، کارشناس ارشد و… به‌علاوه رده‌های مسئول در نمودارهای سازمانی تحت عناوین سرکارگر، متصدی، مسئول، سرپرست، مدیر، معاون، مدیرعامل و… الزامی است که بسته به شرایط، تعداد کارکنان، موضوع و اهمیت نوع فعالیت این رده‌های شغلی میتواند کم یا زیاد شود.
در ضمن تعداد نیروی انسانی در بعضی از معادن یا صنایع وابسته مثلا در ایران تا دو برابر کشورهای دیگر است که بدیهی است هزینه نیروی انسانی حدود ۲۰ درصدی را هم به‌طور قابل توجهی افزایش داده و هزینه تولید را افزایش میدهد. تامین منابع مالی و خصوصا تامین مایحتاج کارگاه خصوصا در دوره رکود بازار یا هنگام اجرای پروژه و در زمانی که هنوز درآمدی کسب نشده بسیار حیاتی است و میتواند آینده واحد را تحت تاثیر قرار دهد. آنچه ذکر شد فقط گوشه‌ای از مشکلات و دلایل کاهش بهره‌وری و افزایش هزینه‌های تولید در معادن و صنایع معدنی ایران است.
برای حل این مشکلات البته می‌توان راهکارهای چندی پیشنهاد داد:
افزایش تولید و رساندن میزان تولید به ظرفیت اسمی با استفاده حداکثری از زمان؛ سرمایه‌گذاری در بخش معدن و صنایع معدنی با روش‌های موجود تامین مالی یا مشارکت با شرکت‌های بزرگ معدنی و صنایع وابسته و ارائه پیشنهادهای جذاب برای سرمایه‌گذار همراه با دادن ضمانت‌های کافی و اصلاح قوانین و مقررات در سطح ملی، بهبود روش‌های بهره‌برداری و گذر از روش‌های سنتی و استفاده از روش‌های نیمه‌مکانیزه و مکانیزه در حد امکان، انجام فرآوری و توسعه واحدهای فرآوری در مقیاس‌های آزمایشگاهی، نیمه‌صنعتی و صنعتی، با استفاده از باطله‌ها و مواد معدنی کم‌عیار، معرفی و استفاده از تکنولوژی‌های نو در حد توان و امکان در همه حوزه‌های معدنی و صنایع مرتبط از اکتشاف تا فرآوری، بازیافت مواد معدنی از باطله‌های معادن و از پساب کارخانه‌های فرآوری و از پسماندهای صنایع معدنی، انباشت و نگهداشت سنگ‌های کم‌عیار یا اختلاط آنها با مواد پرعیار برای تولید محصول مناسب و مورد درخواست مشتری، تلاش برای جایگزینی بعضی از محصولات و صنایع به‌عنوان مثال امکان جایگزینی فولاد با آلومینیوم، منگنز یا پلاستیک، ایجاد زیرساخت‌های مورد نیاز معادن و صنایع معدنی و تکمیل طرح‌های زیرساخت‌های موجود در انجام فعالیت‌های معدنی ضروری است.
